Według legendy kościół na Piasku został ufundowany przez Władysława Hermana w 1087 roku, jako wotum za cudowne uzdrowienie. O legendzie tej wspomina w swym dziele Ogród fiołkowy karmelitański z 1637 roku Mikołaj Grodziński, którego praca utrwaliła przekonanie o starożytności kościoła. Legendy tej nie znał Jan Długosz, który w XV wieku napisał Księgę uposażeń diecezji krakowskiej. W dziele tym Długosz nie wspomina o powstaniu kościoła na Piasku i rzekomej fundacji Władysława Hermana. Zawierająca tyle szczegółów faktograficznych legenda, datująca początek kościoła na XI wiek powstała zapewne później niż dzieło Długosza. Źródło legendy należy wiązać z rozwojem kultu Matki Boskiej Piaskowej, któremu chciano przydać świetności.
W rzeczywistości fundacja kościoła i klasztoru wiąże się z końcem XIV wieku (1390) i osobami królowej Jadwigi i Władysława Jagiełły. Kościół pod wezwaniem Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny oddany został w 1397 roku zakonowi Karmelitów, sprowadzonemu z Pragi. W tym czasie kościół nie był jeszcze ukończony. Gotowe były prezbiterium i zakrystia, podczas gdy mury korpusu dokończono dopiero po roku 1473. Ukończony na przełomie XV i XVI wieku gotycki kościół Karmelitów był budowlą halową, trzynawową, z prezbiterium tej samej co nawy długości. W fasadzie znajdowało się główne wejście do kościoła. Drugie wejście znajdowało się od strony południowej. Obok tego wejścia około roku 1500 powstał obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Według przekazu o. Jacka Duracza W historii o dziwnie cudownym obrazie z 1610 roku, obraz wkrótce zasłynął licznymi cudami. Stosunkowo szybkie rozprzestrzenianie się kultu Matki Boskiej Piaskowej spowodowało konieczność stworzenia sanktuarium, które prawdopodobnie powstało na przełomie XV i XVI wieku. Za najstarszą pewną wiadomość historyczną o istnieniu kaplicy można uznać informację zawartą w relacji nuncjusza Erminiusza Valentiego z jego pobytu w Polsce w 1604 roku. Pisze on, że przy kościele Panny Maryi na Piasku, w pewnej kapliczce jest na murze obraz Najświętszej Panny, o którym powiadają niektórzy iż nie wiadomo kto go namalował, lecz jest o nim mniemanie, że się objawił cudownie… Ta pierwsza kaplica była niewielkich rozmiarów, podłużna, o formach późnogotyckich. Gotycki kościół Karmelitów został silnie uszkodzony w 1587 roku w czasie oblężenia Krakowa przez arcyksięcia Maksymiliana. Ze źródeł pisanych wiadomo, że kościół został częściowo zniszczony. W całości przetrwała natomiast kaplica Piaskowa, a cudowny wizerunek pozostał nietknięty, co uznano za cud. W rok później przystąpiono do odbudowy zniszczonego kościoła. Zyskał on formę budowli o krótkim, jednoprzęsłowym i prostokątnie zakończonym prezbiterium. Od strony zachodniej zamykała go dwupiętrowa fasada, dachy natomiast pokryte były dachówką. W tym stanie kościół przetrwał do potopu szwedzkiego.
Rozkwit kultu Maryjnego w 1 połowie XVII wieku oraz pomyślna sytuacja ekonomiczna klasztoru piaskowego były czynnikami, które wpłynęły na decyzję budowy nowej kaplicy Piaskowej, przerastającej swą skromną poprzedniczkę rozmiarem i bogactwem formy. W 1629 roku rada miejska udzieliła Karmelitom gruntu potrzebnego pod rozbudowę kaplicy, kosztem drogi publicznej, czyli dzisiejszej ulicy Garbarskiej. Budowa nowej kaplicy trwała około czterech lat – od roku 1637 do 1641, przy czym główne nasilenie robót budowlanych przypadło na lata 1638-1639. Nowa kaplica, podobnie jak wcześniejsza, otrzymała formę podłużną, co wynikało przede wszystkim ze szczególnego usytuowania Cudownego Obrazu na ścianie zewnętrznej południowego muru korpusu kościoła i stanowiącego z oczywistych względów, centralny element wnętrza. Dzięki księdze dochodów i wydatków klasztoru Piaskowego z lat 1637-1641 możemy dokładnie odtworzyć etapy budowy nowej kaplicy.
Prace rozpoczęto w jesieni 1637 roku od wykopania fundamentów, utwardzenia grząskiego gruntu (bliskość Rudawy) oraz zgromadzenia materiałów budowlanych. Jeszcze przed zimą gotowe były fundamenty i część murów, które zabezpieczono słomą. W ciągu zimy 1637/38 kontynuowano zakupy materiałów na dalszą budowę. Wiosną prace były prowadzone w bardzo szybkim tempie. Już na przełomie maja i czerwca rozpoczęto roboty przy konstruowaniu rusztowania dla zasklepienia kopuły, roboty kamieniarskie i wprawianie okien. Równocześnie rozpoczęto prace przy wyposażeniu kaplicy. Przez całe lato prowadzono prace budowlane i wykończeniowe. Zasadnicze prace ukończono we wrześniu. Roboty wykończeniowe ruszyły znów w styczniu 1639 roku i trwały do września, choć już nie tak intensywnie jak w roku poprzednim. Obejmują one budowę latarni kopuły, którą wznosi z kamienia pińczowskiego kamieniarz Sebastian oraz wprawianie drzwi żelaznych i krat. W kwietniu 1640 roku kontynuowano roboty przy zamknięciu kopuły nad centralną częścią kaplicy, m.in. wypłacono wówczas należność P. Dzianiemu od rysowania czapki na kopułę kapliczną. W lecie tego roku wprawiono już okna do latarni oraz zakupiono złoto na złocenie krzyża kaplicznego i gałki. Przez cały rok powtarzają się notatki o wydatkach na łamanie kamieni w Pińczowie, przeznaczonych zapewne na licowanie fasady. Jesienią 1640 roku prowadzono ostatnie prace budowlane związane z wykończeniem latarni kopuły oraz pokryciem dachów, na które zakupiono blachę miedzianą. Roboty murarskie zostały zakończone w początkach jesieni 1641 roku, bowiem z tego czasu pochodzą ostatnie notatki o wypłatach należności dla murarzy. Kaplica nie posiadała początkowo zespołu rzeźb zdobiących obecnie kopułę i szczyty elewacji bocznych, pierwotnie zwieńczonych żelaznymi krzyżami, o czym świadczą zapisy w księdze rachunkowej.
Okupacja Krakowa przez wojska szwedzkie w latach 1655-1657, działania wojenne oraz strategiczne niszczenie przedmieść spowodowały znaczne zniszczenia klasztoru i kościoła Piaskowego. Ich zakres ze względu na brak danych archiwalnych jest trudny do ustalenia. Krótkie wzmianki zawarte w materiałach źródłowych oraz pochodzące z publikacji z 2 połowy XVII wieku sugerują całkowite zniszczenie kaplicy Piaskowej, podobnie jak i kościoła oraz klasztoru. Wydaje się jednak, iż przekazy te są mocno przesadzone. Gdyby rzeczywiście tak było odbudowa kaplicy miałaby charakter ścisłej rekonstrukcji pierwowzoru. Odbudowa kaplicy ze zniszczeń trwała w latach 1657-1679. Funduszu na ten cel udzielił biskup Piotr Gembicki. W 1678 roku umieszczono na szczycie kopuły brązową pozłacaną figurę Matki Boskiej z Dzieciątkiem wykonaną przez złotnika Mikołaja Truszowicza według drewnianego modelu autorstwa Kazimierza Kaliskiego. Zapewne w tym samym czasie w narożach ustawiono kamienne posągi świętych karmelitańskich, a na szczytach elewacji bocznych figury aniołów, które wymienia inwentarz z 1874 roku.
Gruntowna odnowa zewnętrznej architektury kaplicy miała miejsce w latach 50. XVIII wieku, o czym świadczy zapis na dokumencie z 17 maja 1757 roku znaleziony w gałce pod figurą Matki Boskiej wieńczącej kopułę. Niestety zakres prac nie jest znany. W wieku XIX kaplica była dwukrotnie odnawiana.
Pierwszą restaurację przeprowadzono od września 1851 roku do lutego 1852 roku z funduszy osób prywatnych. Na zewnątrz prace objęły przede wszystkim naprawę dachu, którego w tym czasie części boczne były pokryte dachówką, zaś kopuła blachą. Między rokiem 1851 a 1874 musiano prowadzić prace przy dachu kaplicy, bowiem inwentarz z 1874 roku podaje, iż kopuła pokryta była blachą miedzianą, a części boczne blachą cynkową.
Kolejne prace restauracyjne wykonane w ramach generalnej odnowy kościoła i klasztoru przeprowadzono w 1889 roku. Naprawiono wówczas dach kaplicy, a Józef Maszczyński odczyścił i wyzłocił na nowo figurę Matki Boskiej na szczycie kopuły.Druga gruntowna XIX-wieczna restauracja miała miejsce w 1898 roku, jednak nie wiadomo w jakim stopniu dotyczyła ona strony zewnętrznej kaplicy. Głównie na wnętrzu skupiły się także dwie XX-wieczne restauracje – w latach 50. oraz w 1982 roku. Prawdopodobnie w tym czasie odnawiano także elewacje zewnętrzne – prace ograniczyły się zapewne do odczyszczenia kamienia i pomalowania tynków.
Opis kaplicy
Kaplica Matki Boskiej Piaskowej przylega od południa do kościoła klasztornego, bezpośrednio sąsiadując z nawą boczną południową na długości trzech wschodnich przęseł, sięgając pierwszego przęsła prezbiterium. Od wschodu przylega do niej kaplica bractwa Szkaplerza świętego. Kaplica dostępna jest z wnętrza kościoła przez dwa wejścia przebite w murze kościelnym, flankujące ołtarz. Zbudowana jest z cegły, z elementami ciosowymi – cokół, okładzina części środkowej fasady, detal architektoniczny. Założona jest na planie wydłużonego prostokąta, którego proporcje długości do szerokości wyrażają się stosunkiem 3:1, z płytkim ryzalitem na osi. Bryła kaplicy składa się z trzech części. Część centralna pełni funkcje prezbiterium, ma formę prostopadłościanu o kwadratowej podstawie. Przykryta jest beztamburową kopułą z artykulacją żebrową, zwieńczoną kamienną kolistą w planie latarnią, przeprutą ośmioma okienkami zamkniętymi półkoliście, dzielonymi wolutowymi spływami, z cokołem i belkowaniem przełamywanymi na osiach przegród międzyokiennych, przykrytą półkolistą kopułką. Kopuła i latarnia pokryte są blachą. Funkcje nawy pełnią dwie bliźniacze części boczne, każda o rzucie zbliżonym do kwadratu, przykryte niskimi dachami dwuspadowymi krytymi blachą.
Podział elewacji południowej pełniącej funkcję fasady zgadza się z podziałem bryły budowli i jest trójpolowy i trójosiowy. Wszystkie trzy części obiega kamienny cokół oraz gzyms zróżnicowany w poszczególnych częściach. Część środkowa jest nieco wysunięta do przodu w porównaniu z częściami bocznymi, kamienna, prostokątna, ujęta w zdwojone kompozytowe pilastry o gładkich trzonach. Dźwigają one pełne belkowanie przełamane na osiach artykulacji pionowej i przechodzące na boczne ściany części środkowej kaplicy. Na osi fasady znajduje się pojedyncze okno w gładkim kamiennym obramieniu, zamkniętym półkolistym łukiem z kluczem. Ponad nim znajduje się belkowanie z rozerwanym przyczółkiem, w który wstawiony jest obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem stanowiący replikę Cudownego Obrazu, w profilowanym półkolistym obramieniu ujętym wolutami i zwieńczonym półkolistym przyczółkiem.
Części boczne fasady rozwiązane są identycznie, otynkowane, z boniowaniem w narożach zewnętrznych. Zwieńczone są belkowaniem, a dodatkowy podział horyzontalny tworzy półkolisty kamienny wałek odcinający górną część elewacji. Obie części przeprute są dwoma otworami okiennymi umieszczonymi na jednej osi, przesuniętymi nieco ku środkowi fasady – dolne okno jest prostokątne, zamknięte łukiem odcinkowym wyciętym w murze, górne natomiast jest owalne i umieszczone w profilowanym obramieniu. Po bokach okien znajdują się pary płytkich, prostokątnych wnęk o profilowanych brzegach, umieszczone na wspólnych osiach. W części zachodniej pod zewnętrzną dolną wnęką wmurowana jest tablica upamiętniająca dwusetną rocznicę wyprawy wiedeńskiej.
Elewacje boczne prezentują taki sam schemat, częściowo są zasłonięte przez przylegające do nich budowle. Są gładkie, tynkowane, flankowane narożnym boniowaniem. Gzyms cokołu i wałek kamienny przechodzi na nie z części bocznych fasady. Płytkie wnęki na ścianach nawiązują do wnęki części środkowej fasady, w częściach górnych przeprute są pojedynczymi kolistymi oknami w profilowanych obramieniach. Mają trapezoidalne zwieńczenia z profilowanymi attykami, które wieńczą postumenty w formie ściętych od góry trójkątów, na których ustawione są antytetycznie delfiny. W elewację zachodnią wmurowane jest kamienne epitafium z zatartym tekstem o formach XVIII-wiecznych. Bryłę kaplicy dekorują rzeźby figuralne – brązowa figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem na latarni oraz cztery kamienne posągi świętych karmelitów w narożach części bocznych, ustawione na prostokątnych postumentach.
Analiza architektury
Kaplica mimo swego podłużnego planu ma charakter budowli centralnej, bowiem jej najważniejszym elementem jest część środkowa. Części boczne mają przede wszystkim funkcje praktyczne i stanowią połączenie komunikacyjne z kościołem przy niemożności przebicia przejścia w części środkowej, na której ścianie znajduje się Cudowny Obraz. Koncepcję planu centralnego zrealizowano tutaj łącząc formę centralnej kaplicy kopułowej z dwoma, znacznych rozmiarów, aneksami na osi wschód-zachód. Elewacje obu części bocznych rozwiązane są identycznie i optycznie stanowią jedną całość prostopadłościanu leżącego, który został poprzecznie rozcięty w celu wstawienia pomiędzy jego części bryły kaplicy centralnej. Dzięki temu wyraźną dominantą w bryle budynku jest część środkowa, która jest znacznie większa od części bocznych, różni się od nich także sposobem przykrycia. Zróżnicowanie brył znalazło swe odbicie także w ukształtowaniu fasady. Część środkowa jest wyraźnie wyeksponowana poprzez jej wysunięcie do przodu i użycie okładziny ciosowej w miejsce tynku. Artykulację pionową wyznaczają zdwojone pilastry kompozytowe, które w częściach bocznych zostały zastąpione przez pseudopilastry toskańskie. Poza tym część środkowa ma znacznie bardziej urozmaicone profile belkowania oraz otwory okienne. Część centralna ma charakter bardziej monumentalny, zaś boczne rozbite są przez wprowadzenie szeregu drobnych form. W bryle kaplicy wyraźne jest więc podporządkowanie jej części bocznych do części centralnej. Zostało ono nieco zachwiane poprzez dodanie w 2 połowie XVII wieku zespołu rzeźb wieńczących. Wymagało ono wprowadzenia dodatkowych elementów konstrukcyjnych w elewacjach bocznych – postumentów pod figurami narożnymi oraz profilowanych attyk pod nie zachowane figury aniołów. Kaplica uzyskała dzięki temu dodatkowe akcenty wertykalne, nie będące pierwotnym zamiarem twórcy.
Geneza formalna architektury
Pod względem formalnym kaplica jest przetworzeniem typu centralnej kaplicy kopułowej. Typ ten został stworzony na początku XVI wieku przez Bartłomieja Berrecciego, w dwóch kaplicach wawelskich – kaplicy Zygmuntowskiej i kaplicy biskupa Tomickiego, które stały się prototypami jego późniejszych odmian. Kaplice kopułowe stały się odtąd jednym z podstawowych typów architektury sakralnej w Polsce. Szczególna popularność na ten temat architektoniczny trwała w Krakowie. Na tle polskich kaplic kopułowych kaplica Piaskowa przedstawia się jako dzieło oryginalne i nie mające wśród nich precedensu. Przewyższa wszystkie rozmiarem i wyróżnia się oryginalnością koncepcji architektonicznej.
Proporcje kaplicy oparto na określonej wartości metrycznej. Bryła, rzut oraz wszystkie pozostałe komponenty architektoniczne zostały zaprojektowane w oparciu o wielkość modularną jaką stanowi odcinek długości 4 m. Operując jednym, regularnie przekształcanym wymiarem, twórca budowli przy pomocy prostych figur i brył uzyskał wrażenie harmonii zarówno w proporcji bryły, jak i wnętrza.
Kwestia autorstwa kaplicy piaskowej
Księga dochodów i wydatków z lat 1626-1647 wymienia autora kaplicy, którym jest Pan Dziani architekt. W maju 1638 roku wypłacono P. Dzianiemu architektowi czerwony złoty oraz Temusz P. Dzianiemu i mularzowi mistrzowi aby jako najprędzej około kaplice zakręcili się i czeladzi przyczynili, we złocie 23 fl. Natomiast w kwietniu 1640 roku zapłacono P. Dzianiemu od rysowania czapki na kopułę kapliczną. Według badań Stanisława Tomkowicza Dziani jest spolszczoną wersją imienia Giovanni. W źródłach polskich w ten sposób określano Jana Trevano . Notatki te mówią przede wszystkim o wypłatach za nadzór budowy kaplicy i projekt latarni, jednak z całą pewnością architekt ten był także autorem projektu całej kaplicy. Projekt zaś musiał być sporządzony i zatwierdzony jeszcze przed przystąpieniem do robót.
Architekt Jan Trevano należy do najwybitniejszych indywidualności artystycznych działających w Polsce w 1 połowie XVII wieku. Pochodził z Lugano, lecz cała jego twórczość związana jest z Polską, gdzie przebywał około 50 lat. Zajmował się projektowaniem, wznoszeniem oraz przebudową wielu budowli sakralnych i świeckich z terenu Krakowa i Warszawy. Wśród jego realizacji można wymienić: kościół śś. Piotra i Pawła oraz kościół św. Marcina w Krakowie, kaplicę św. Stanisława w katedrze krakowskiej, kaplicę św. Kazimierza przy katedrze wileńskiej, Zamek Królewski na Wawelu, pałac w Łobzowie pod Krakowem, Zamek Królewski w Warszawie, zamek w Ujazdowie, pałac biskupów krakowskich w Kielcach. Zajmował się także małą architekturą, np. dekoracyjne ogrodzenie katedry krakowskiej, epitafium biskupa Marcina Szyszkowskiego na Wawelu. Większość z tych dzieł niestety nie jest potwierdzona archiwalnie.
Autorstwo Trevana odnośnie kaplicy Piaskowej potwierdza, poza materiałem źródłowym, analiza porównawcza z innymi jego budowlami sakralnymi. Charakterystyczny dla tego architekta jest wertykalizm, osiągnięty w kaplicy Piaskowej przez zastosowanie odpowiednich proporcji. Punktem wyjścia przy projektowaniu kaplicy Piaskowej był typ formalny centralnej kaplicy kopułowej, który Trevano rozbudował przestrzennie i zmodyfikował. Kaplica została zaprojektowana i zrealizowana przy ścisłym zastosowaniu wielkości modularnej. Zasady tej można się także doszukiwać w innych budowlach Trevana zrealizowanych od podstaw.
Odtworzenie pierwotnego wyglądu kaplicy w świetle źródeł pisanych i ikonograficznych
Na podstawie Księgi dochodów i wydatków (Liber perceptarum et expensarum) z lat 1626-1647 możemy dokładnie odtworzyć fazy budowy kaplicy, która powstała w przeciągu czterech lat – od 1637 do 1641 roku. Niestety nie zachował się żaden inwentarz ani szczegółowy opis kaplicy z tego czasu. Jedynym źródłem na podstawie którego możemy częściowo odtworzyć jej wygląd zewnętrzny jest Kronika z 1676 roku napisana przez karmelitę Aleksandra Koślińskiego. Kronika ta zachowana jest w archiwum Karmelitów w Rzymie, zaś w archiwum krakowskim znajduje się jej odpis . W 1 połowie lat 50. Kośliński odnotował, iż kaplicę tę z ciosowego kamienia na kształt marmuru wewnątrz i zewnątrz wzniesiono, ozdobiono kopułą i dwiema mniejszymi pobocznemi kaplicami, wyłożono marmurem, pokryto miedzią, upiększono malowidłami… . Z opisu tego wynika, że kaplica wewnątrz oraz zewnątrz została pokryta ciosowymi kamieniami, które miały być na kształt marmuru, a więc zapewne pokryte barwną marmoryzacją.
Możemy więc z wielkim prawdopodobieństwem stwierdzić, że środkowa, najważniejsza część kaplicy ozdobiona była kolorowymi marmoryzacjami. Pamiętać trzeba, iż sanktuarium Piaskowe było w owym czasie jednym z najważniejszych miejsc kultu Maryjnego. Z tego względu przydanie mu świetności odpowiednią dekoracją, sugerującą drogocenność użytych materiałów, jest zupełnie zrozumiałe. W XVII i XVIII wieku malowanie fasad i zewnętrznych elewacji budynków sakralnych było zjawiskiem bardzo częstym. Jako przykład może tu posłużyć późniejsza o około 50 lat fasada kościoła św. Anny w Krakowie. Przypuszczać także możemy, iż kolorystykę zewnętrznych elewacji kaplicy wzbogacały jeszcze malowane na czerwono, profilowane gzymsy. Wiarygodnym potwierdzeniem tego przypuszczenia są XVIII-wieczne malowidła w krużgankach klasztornych, na których czerwono-ceglaste gzymsy zostały wyraźnie wyszczególnione w dość schematycznie przedstawionej bryle kaplicy (il. 18-24). Wiadomo także, że w XVII wieku boczne części kaplicy pokryte były dachówką. Ceglana, gotycka architektura kościoła oraz czerwone dachy i gzymsy przylegającej do niego kaplicy zapewne doskonale ze sobą współgrały. Pierwotna kaplica pozbawiona była także rzeźb, a jedynym elementem dekoracji elewacji bocznych były żelazne krzyże.
Źródła sugerują, iż kaplica w tym stanie dotrwała tylko do potopu szwedzkiego, w czasie którego została całkowicie zburzona. Stwierdzenie to wydaje się mocno przesadzone. Możemy przypuszczać, iż bryła kaplicy w dużej mierze pozostała nienaruszona. Po najeździe szwedzkim, do lat 80. XVII wieku trwała restauracja kaplicy. Miała ona raczej charakter powierzchowny i zapewne ograniczała się do uzupełniania ubytków. Być może już wówczas zrezygnowano z odnawiania zbyt mocno zniszczonych marmoryzacji zewnętrznych elewacji, choć wspomniane już XVIII-wieczne freski w krużgankach sugerować mogą, że jeszcze wówczas pewne elementy architektoniczne kaplicy wyróżniały się czerwoną kolorystyką. W roku 1678, na szczycie kopuły umieszczono brązową pozłacaną figurę według modelu Kazimierza Kaliskiego. W tym samym zapewne czasie w narożach kaplicy ustawiono kamienne posągi świętych karmelitańskich. Prawdopodobnie ich projekty wykonał także Kaliski. Prezentują one typowe, statyczne i potraktowane blokowo figury o znikomych wartościach artystycznych (il. 25, 26). Dekorację rzeźbiarską dopełniały jeszcze, wymienione w Inwentarzu z 1874 roku, figury aniołów, które miały się znajdować na szczytach elewacji bocznych, na postumentach z delfinów. Figury te nie istnieją.
Niestety zachowało się bardzo niewiele źródeł ikonograficznych ukazujących kaplicę Piaskową w epoce baroku. Jednym z nich jest rycina zapewne autorstwa Basiliusa, ukazująca widok kościoła i klasztoru od południa (il. 1). Rycina ta jest bardzo schematyczna i z pewnością nie może stanowić podstawy do odtworzenia szczegółów pierwotnego wyglądu kaplicy. Boczne przybudówki kaplicy pozbawione są na niej szczytów i pokrywa je jednospadowy dach. Z kolei część środkowa zwieńczona jest wyniosłą kopułą na wysokim tamburze. Na latarni ustawiony jest krzyż. Centralna część fasady kaplicy zwieńczona jest trójkątnym przyczółkiem. Druga rycina z 1696 roku (il. 2) przedstawia widok nieco fantastyczny – kościół Karmelitów i kaplica Piaskowa ukazane są w otoczeniu wspaniałych ogrodów. Także na tym widoku części boczne pokryte są jednospadowym dachem, a część środkowa podtrzymuje trójkątny tympanon. Kopuła wspiera się na wysokim tamburze i zwieńczona jest krzyżem. Część centralna wraz z tamburem w całości pokryta jest boniowaniem. Element ten mógłby zgadzać się z tezą o marmoryzacji ciosów środkowej bryły kaplicy.
Nie wiadomo dokładnie kiedy zmieniono pokrycie bocznych części kaplicy z dachówkowego na blaszane. Inwentarz z 1874 roku mówi, iż części boczne były pokryte blachą cynkową, zaś część środkowa wraz z kopułą blachą miedzianą. Wiemy, iż w XVIII wieku kaplicę odnawiano. Nie wiadomo jednak jaki mógł być zakres tych prac. Być może iż wówczas zrezygnowano z marmoryzacji, które niewątpliwie musiały już być zniszczone. Trudno stwierdzić na jaki kolor pomalowano bryłę kaplicy – być może już wówczas uzyskała piaskowy kolor.
Jeśli chodzi o wygląd kaplicy w wieku XIX, to wspomniany Inwentarz opisuje ją jako: Kaplica ta murowana, u dołu i po rogach kamieniem ciosowym wykładana. Jej XIX-wieczny wygląd zbliża się więc do dzisiejszego. W tym wieku z całą pewnością przyjęła bardziej neutralny, piaskowy kolor. XIX-wieczny wygląd kaplicy przekazuje znaczna ilość źródeł ikonograficznych. Na potrzeby tego opracowania udało się dotrzeć do 11 rycin i rysunków przechowywanych w różnych archiwach krakowskich (il. 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13). Rycina z 1855 roku (il. 3) oraz z 1857 roku (il. 4) ukazują figurę Matki Boskiej na latarni, natomiast nie ma na nich figur w narożach. Na rycinie z 1857 roku (il. 4) przedstawiono także trzy owalne otwory w pasie belkowania części bocznych, natomiast otwór w części środkowej umieszczony jest bardzo wysoko i jest prostokątny. Oba szczegóły nie są zgodne z prawdą i decydują o tym, iż obu rycin nie możemy traktować jako wiarygodnych źródeł. Pozostałe rysunki i ryciny oddają wygląd kaplicy taki, jaki w zasadzie znamy obecnie. Wszystkie też ukazują figury w narożach oraz dekoracyjne formy na szczytach bocznych elewacji – zapewne pary delfinów. Na żadnej nie przedstawiono jednak, wspomnianych w inwentarzu z 1874 roku, aniołów na szczytach. Nie mamy więc pewności czy anioły te rzeczywiście istniały, a jeśli tak, to jak długo i z czego były wykonane. Wydaje się, że jakieś niewielkie rzeźby widoczne są na dwóch zdjęciach z początku XX wieku – zdjęciu J. Kriegera z 1908 roku (il. 14), a szczególnie na drugim zdjęciu z około 1911 roku (il. 15). Są one jednak słabo czytelne. Zdjęcia te ukazują kaplicę w podobnym stanie w jakim dotrwała do naszych czasów – w całości pokrytą bardzo zniszczonymi tynkami. Podobny widok przekazują także dwie fotografie Stanisława Kolowca z 1945 roku (il. 16, 17).
Fazy wyglądu kaplicy
1637-1641 – powstanie kaplicy
- część środkowa pokryta ciosami, marmoryzowana
- gzymsy elewacji zewnętrznych malowane czerwoną farbą
- dachy części bocznych pokryte dachówką, kopuła kryta blachą miedzianą
- żelazne krzyże na zwieńczeniach bocznych elewacji
- brak dekoracji figuralnej
ok. 1660- ok. 1680 – restauracja kaplicy po zniszczeniach wojennych
- wprowadzenie kamiennych dekoracji rzeźbiarskich w postaci czterech figur świętych karmelitańskich na narożach części bocznych oraz dwóch figur aniołów na szczytach elewacji bocznych
- ustawienie na kopule brązowej pozłacanej figury Matki Boskiej
XVIII wiek – restauracje architektury zewnętrznej
- na podstawie tekstu z 1757 roku znalezionego w gałce wiadomo, iż : kaplica NMP tak od zewnątrz, jak od środka została przywrócona i odnowiona nowymi oknami przyozdobiona.
XIX wiek
- 1851/1852 – naprawa dachu
- 1889 r. – restauracja kaplicy – odnowienie dachu i figury Matki Boskiej na szczycie
XX wiek
- ok. 1911 r. – malowanie tynkowanych części elewacji
- lata 50. – nieznany zakres prac przy bryle zewnętrznej (zapewne ponowne malowanie tynkowanych części elewacji i konserwacja kamienia)
- rok 1982 – ponowna renowacja elewacji
opr. mgr Anna Dettloff
